Derneklerin sona ermesi üç şekilde karşımıza çıkmaktadır. Buna göre dernek, genel kurul kararıyla kendini feshedebilir, kanunda sayılan nedenlerden dolayı kendiliğinden sona erebilir ya da mahkeme kararı doğrultusunda derneğin feshine karar verilir.
- Derneğin Kendini Feshetmesi
Derneklerin sona erme şekillerinden ilki derneğin kendi kendini feshetmesidir. Dernek, genel kurul kararıyla her zaman kendini feshedebilir. Fesih kararı yalnızca genel kurul tarafından alınabilen bir karardır ve dernek hiçbir koşul altında bu yetkiyi genel kurulun elinden alamaz veya bir başka organa devredemez. Genel kurul toplantısından fesih kararı çıkabilmesi için, genel kurula katılma hakkı bulunan üyelerden en az üçte ikisinin toplantıda hazır bulunması şarttır. Toplantı yeter sayısının sağlanamadığı durumda ise genel kurul aynı gündemle yeniden toplantıya çağrılır. İkinci toplantıda toplantı yeter sayısı için üyelerden üçte ikisinin katılma şartı aranmaz ancak ikinci toplantıya katılan üye sayısı, yönetim ve denetim kurulunda bulunan üye tam sayısının iki katından az olmamalıdır. Yeterli çoğunluğun sağlandığı durumda dernek, genel kurula katılan üyelerin üçte ikisinin oyuyla fesih kararı alabilir. Dernekler dilerlerse kanunda belirlenen asgari yeter sayılardan az olmamak kaydıyla tüzüklerinde farklı yeter sayılar belirleyebilirler.
2. Derneğin Kendiliğinden Sona Ermesi
Derneğin kendiliğinden sona erdiği durumlarda, sona ermeye neden olan olayın gerçekleşmesiyle birlikte başka herhangi bir işleme veya karara gerek kalmaksızın dernek sona erecektir. Derneklerin kendiliğinden sona erme nedenleri Medeni Kanun’un 87. maddesinde sayılmıştır. Her ilgili, kanunda sayılan sona erme sebepleri gerçekleştikten sonra sulh hakiminden derneğin sona erdiğinin tespitini isteyebilecektir. Kanunda sayılan sona erme sebepleri ise şunlardır;
3. Amacın Gerçekleşmesi, Gerçekleşmesinin Olanaksız Hâle Gelmesi Veya Sürenin Sona Ermesi
Dernekler belirli bir amacı gerçekleştirmek üzere bir araya gelmiş insan toplulukları olduğu için amacın gerçekleşmesi ya da gerçekleşmesinin olanaksız hale geldiği durumlarda derneğin varlık nedeni ortadan kalkacaktır. Örneğin bir hastalık ile mücadele etme amacıyla kurulan derneğin, hastalığın tedavisinin bulunup, toplum sağlığına etkisinin ortadan kalktığı durumda amacı kalmaz. Bu nedenle varlığı anlamsız hale gelen dernek de kendiliğinden sona erecektir ancak dernekler dilerlerse genel kurul kararı ile tüzükte belirlenen amacı değiştirerek derneğin sona ermesinin önüne geçebilirler.
4. İlk Genel Kurul Toplantısının Kanunda Öngörülen Sürede Yapılmamış Ve Zorunlu Organların Oluşturulmamış Olması
Dernekler, mülki idare amirliği tarafından kuruluşlarının yasaya uygun olduğunun ve kuruluşta bir eksiklik bulunmadığının yazılı olarak bildirilmesinden itibaren altı ay içerisinde ilk genel kurul toplantısını yapmak ve bu toplantıda derneğin zorunlu organları olan yönetim kurulu ve denetim kurulu üyelerini seçmek zorundadır. Altı ay içerisinde genel kurulu toplayamayan ya da bu genel kurulda zorunlu organlarını seçemeyen dernekler kendiliğinden sona erecektir.
5. Borç Ödemede Acze Düşmüş Olması
Kanuna göre borç ödemede acze düşen dernek kendiliğinden sona erer. Burada acze düşmekten kasıt ödemede aksama veya gecikme şeklinde değil; derneğin borcu ödeme konusunda sürekli bir güçlük yaşamasıdır. Örneğin ticari işletme işleten bir derneğin iflasına karar verilmesi derneğin aciz hale düştüğü durumlardan birisidir.
6. Tüzük Gereğince Yönetim Kurulunun Oluşturulmasının Olanaksız Hâle Gelmesi
Burada sona ermenin gerçekleşmesi için yönetim kurulunun geçici olarak oluşturulamamasını değil artık yönetim kurulu oluşturmanın sürekli olarak imkansız hale gelmesini ararız. Örneğin tüzüğünde yönetim kurulunun yedi kişiden oluşacağını kararlaştıran derneğin üye sayısının altıya düştüğü durumda artık yönetim kurulu oluşturmak olanaksız hale gelecektir ve dernek kendiliğinden sona erecektir.
7. Olağan genel kurul toplantısının iki defa üst üste yapılamaması
Derneklerde genel kurul, en geç üç yılda bir genel kurula katılma hakkına sahip olan üyelerin salt çoğunluğunun, eğer derneğin feshedilmesi için toplanıyorsa üçte ikisinin katılımıyla yapılır(TMK m.78). Tüzük ile bu süreleri kısaltılabilir ancak uzatılamaz. Yeterli çoğunluk sağlanamaz ise dernek tekrar toplantıya çağrılır ancak bu sefer salt çoğunluk aranmaz. Salt çoğunluk aranmasa da bu toplantıya katılan üye sayısı, yönetim ve denetim kurulları üye tam sayısının iki katından az olamaz. Tekrar yapılan çağrıda da yeterli çoğunluk sağlanamaz ise dernek kendiliğinden sona erecektir.
8. Derneğin Mahkeme Kararı İle Sona Ermesi
Dernekler yalnızca kanunun öngördüğü durumlarda hakim kararı ile kapatılabilir (Anayasa m.33/5). Kanun koyucu, dernek kurmak anayasal bir hak olduğu için derneklerin kapatılmasına ilişkin anayasada güvence getirmiştir. Kapatılma nedenleri ise Medeni Kanun’da ve Dernekler Kanunu’nda sayılmıştır. Medeni Kanun’un 89. maddesi gereği amacı kanuna ve ahlaka aykırı hale gelen dernekler kapatılır. Dernekler Kanunu’nun 32. maddesinde ise sayılan suçları işleyen derneğin kapatılacağı hükmü konmuştur. Ayrıca kuruluştaki eksiklik ve aykırılıkları yerine getirmeyen dernek de mahkeme kararıyla kapatılabilir.
9. Derneğin Amacının Kanuna ve Ahlaka Aykırı Hale Gelmesi
Hukuka ve ahlaka aykırı amaçlarla dernek kurulamayacağı için bu amaçla kurulmaya çalışılan derneğe izin verilmez ve tüzel kişilik kazanamaz. Derneğin amacı başta hukuka ve ahlaka aykırı olmasa bile sonradan derneğin amacı hukuka ve ahlaka aykırı hale gelebilir. Derneğin amacının sonradan hukuka ve ahlaka aykırı geldiği durumda dernek mahkeme kararı ile kapatılır. Sonradan aykırı hale gelme iki şekilde gerçekleşebilir. İlk olarak kuruluş amacı kanunda suç teşkil etmeyen derneğin amacı kanun koyucu tarafından sonradan suç olarak düzenlenebilir. Böyle bir durumda tüzüğünde değişikliğe gitmeyen dernek mahkeme kararıyla kapatılır. İkinci durumda ise derneğin tüzüğünde yazılan amaç kanuna veya ahlaka aykırı değildir ancak dernek fiili olarak kanuna ve ahlaka aykırı olarak hareket etmektedir. Derneğin fiili amacının hukuka ve ahlaka aykırı olduğunu söyleyebilmemiz için derneğin eyleminin hukuka ve ahlaka aykırı olmasından fazlası gerekmektedir. Bu eylemlerin yoğun, sürekli ve dernek temsilcilerinin dernek temsilcisi sıfatıyla yapılıyor olması gerekmektedir. Fiili amacın hukuka ve ahlaka aykırı hale geldiği durumda ilgililerin veya Cumhuriyet Savcısının istemi üzerine mahkeme derneğin feshine karar verir.
10. Dernekler Kanunu’na Göre Derneğin Fesih Sebepleri
Dernekler Kanunu’nun 32. maddesinde ceza hükümleri düzenlenmiştir. Bu maddenin (n) ve (p) bentlerinde ise bu bentlere aykırı eylemlerde bulunulması halinde derneğin feshedileceği hükmü bulunmaktadır.
Dernekler Kanunu Madde 32- (Değişik: 23/1/2008-5728/558 md.)
“… n) 28 inci maddede belirtilen kelimeleri izinsiz kullanan veya 29 uncu maddede belirtilen yasaklara, yazılı olarak uyarılmalarına rağmen, aykırı hareket eden dernek yöneticileri, fiilleri daha ağır bir cezayı gerektirmediği takdirde, yüz günden az olmamak üzere adlî para cezası ile cezalandırılır ve derneğin feshine de karar verilir.
…
p) 30 uncu maddenin (b) bendinde belirtilen kurulması yasak dernekleri kuranlar ile bu bende aykırı harekette bulunan dernek yöneticileri fiilleri daha ağır bir cezayı gerektirmediği takdirde bir yıldan üç yıla kadar hapis ve elli günden az olmamak üzere adlî para cezası ile cezalandırılır ve derneğin feshine de karar verilir.
Derneğin Sona Ermesinin Hukuki Sonuçları
Derneğin sona erme nedeninin gerçekleşmesi derneğin tüzel kişiliğini sonlandırmaz. İster fesihle isterse de kendiliğinden sona ermiş olsun, dernek tüzel kişiliği derneğin malvarlığının tasfiyesi ile sona erer. Tasfiye döneminde dernek yalnızca derneğin malvarlığının tasfiye edilmesine yönelik işlemler yapabilir ve bu işlemleri yaparken dernek adının yanına tasfiye halinde ibaresi eklenir. Derneklerin malvarlığının tasfiyesi tüzüğündeki esasa göre yapılır. Tasfiyenin hangi şekilde yapılacağı dernek tüzüğünde bulunması gereken zorunlu unsurlardan biridir. Dernek isterse tasfiyenin hangi şekilde yapılacağını genel kurula da bırakabilir. Tüzüğünde tasfiyenin genel kurula bırakıldığı hallerde genel kurul toplanamamış veya genel kuruldan tasfiyeye ilişkin bir karar çıkmamış ise derneğin bütün para, mal ve hakları, mahkeme kararıyla derneğin amacına en yakın ve kapatıldığı tarihte en fazla üyeye sahip derneğe devredilir. Aynı şekilde derneğin mahkeme kararı ile kapatıldığı durumlarda da derneğin malvarlığı derneğin amacına en yakın ve en fazla üyeye sahip derneğe devredilir. Feshedilmesi için hakkında soruşturma veya dava açılmış olan bir dernek, fesih ve buna bağlı olarak dernek mallarının devrine dair bir karar aldığı takdirde, soruşturma ve dava sonuçlanıncaya kadar devir işlemi yapılmaz (DK md. 15). Malvarlığının tasfiyesinin tamamlanmasıyla birlikte derneğin, dernekler kütüğündeki kayıtları silinir ve tüzel kişiliği sona erer.
Kaynakça
Dural, Mustafa. Türk Özel Hukuku Cilt II Kişiler Hukuku. Filiz Kitabevi, 2015.
Akipek, Jale – Akıntürk, Turgut – Ateş, Derya Kişiler Hukuku. İstanbul: Beta Yayınları, 2020.
Oğuzman, Kemal. Kişiler Hukuku. İstanbul: Filiz Kitabevi, 2020.
