Devletlerin hukuk düzenlerinde derneklerin kuruluşuna ilişkin farklı yöntemler öngörülmüştür. Kimi hukuk sistemlerinde dernek kurmadan önce idareden izin alınması gerekirken, aralarında Türkiye’nin de bulunduğu daha demokratik hukuk sistemlerinde derneklerin kuruluşlarının ardından idareye bildirimde bulunulması öngörülmüştür. Bildirim usulü derneklerin denetlenmesi noktasında da devam etmektedir. Denetim sürecini şeffaf ve demokratik bir hale getirip sürece derneklerin de katılmasını sağlamak ve denetimi gerçekleştiren idarenin işini kolaylaştırmak adına kanun koyucu derneklerin beyanname vermesini öngörmüştür. Kanun koyucu, Dernekler Kanunu’nun “beyanname verme yükümlülüğü ve denetim” başlıklı 19. maddesinde “Dernekler, yıl sonu itibarıyla faaliyetlerini, gelir ve gider işlemlerinin sonuçlarını düzenleyecekleri beyanname ile her yıl Nisan ayı sonuna kadar mülkî idare amirliğine vermekle yükümlüdürler. Beyannamenin düzenlenmesine ilişkin esas ve usuller yönetmelikte düzenlenir.” diyerek derneklerin hangi konulara ilişkin beyanname hazırlamaları gerektiğini düzenlemiştir.
Bununla birlikte, derneklerin denetlenmesi yalnızca beyannamelerin incelenmesi şeklinde olmamaktadır. İdarenin gerekli gördüğü hallerde derneklerin tüzüklerinde gösterilen amaçlar doğrultusunda faaliyet gösterip göstermedikleri, defterlerini ve kayıtlarını mevzuata uygun olarak tutup tutmadıkları İçişleri Bakanlığı ve mülki idare amirliği tarafından denetlenebilir. İdare tarafından yapılan bu denetimler esnasında da dernek görevlilerinin, denetimi gerçekleştiren memurlar tarafından istenecek her türlü bilgi, belge ve kayıtları görevlilere göstermesi veya vermesi ve yönetim yerlerine, eklentilere girme isteğini yerine getirmesi zorunludur. Bu denetimler esnasında suç teşkil edecek fiillerin tespit edilmesi halinde ise mülki idare amirliği durumu hemen Cumhuriyet savcılığına ve derneğe bildirir. Demokratik toplumun ve örgütlenme özgürlüğünün gereği olarak da bu denetimlerin mesai saatleri içerisinde ve derneğe en az yirmi dört saat öncesinden haber verilerek gerçekleştirilmesi zorunludur.
Derneklerin Beyanname Verme Usulü ve Beyannamelerin Denetimi
Dernekler Kanunu’nun 19. maddesinde derneklerin beyanname verme yükümlülüğü düzenlenmiş olsa da beyannamelerin ne şekilde düzenleneceği ve düzenlenen bu beyannamelerin nasıl denetleneceği Dernekler Yönetmeliği’nin 83. ve 84. maddelerinde düzenlenmiştir.
I- Beyanname Verme Usulü
Her takvim yılının ilk dört ayı içinde Dernekler Yönetmeliği Ek-21’de yer alan örneğe göre düzenlenmiş bir önceki yıla ait beyannameler, dernek yönetim kurulu başkanları tarafından mülki idare amirliğine verilir. Dernek şubeleri de derneklerden ayrı olarak beyanname vermekle yükümlüdür. Ayrıca mülki idare amirliklerine vermiş oldukları beyannamelerin bir örneğini de derneğe vermek zorundadırlar. Dernek temsilcilikleri için beyanname verme zorunluluğu olmasa da temsilciliklere ilişkin her türlü bilgiler dernek beyannamesinde gösterilir.
Dernek üst kuruluşları olan federasyon ve konfederasyonlar da derneklerin tabi olduğu usule göre düzenledikleri beyannameleri mülki idare amirliklerine vermek zorundadırlar. Bilanço esasına göre defter tutan derneklerin beyannamelerinde belirtilen mali bilgiler, faaliyet bilgileri ile gerekli görülen diğer bilgiler Genel Müdürlüğün ve derneğin internet sayfasında yayımlanır. Yayımlanacak bilgilere ilişkin şekil ve esaslar Genel Müdürlük tarafından belirlenir.
Dernekler beyannamesinde belirtilen sınıflamaların alt gruplarını belirlemeye veya alt gruplarda değişiklik yapmaya Genel Müdürlük yetkilidir ancak derneklerin amaç, faaliyet alanları ve ekonomik faaliyetleri ile dernek üye, personel veya diğer görevlilerinin meslekleri ve eğitim durumları sınıflamalarının alt grupları; Birleşmiş Milletler Uluslararası Kar Amacı Olmayan Kuruluşlar Sınıflaması, Avrupa Topluluğu Ekonomik Faaliyetlerin İstatistiki Sınıflaması, Birleşmiş Milletler Uluslararası Standart Meslek Sınıflaması ve Birleşmiş Milletler Uluslararası Standart Eğitim Sınıflaması alt grupları göz önünde bulundurularak düzenlenir.
Dernekler Yönetmeliği’nin beyanname verme ile ilgili 83. maddesinin 8. fıkrasında Dernek Beyannamesinin ‘Üye ve Çalışan Bilgileri’ başlıklı üçüncü bölümünün 1’inci sorusundaki “1.2.Gerçek Kişi Üyelerin:” ve “1.3.Tüzel Kişi Üyelerin:” alt başlıklı tablolarında belirtilmesi istenilen bilgiler, dernek üyeliğine kabul edilme veya üyelikten çıkma ya da çıkarılma veya üyeliğin kendiliğinden sona ermesi durumlarında, birinci fıkrada belirtilen beyanname verme süresi beklenmeksizin işlem tarihini izleyen 30 gün içinde Dernekler Bilgi Sistemi (DERBİS) üzerinden bildirilir. DERBİS kullanıcısı olmayan dernekler bu bilgileri aynı usul ve süre içinde mülki idare amirliğine yazılı olarak bildirirler.” hükmü yer almaktaydı. Ancak Danıştay 10. Dairesi’nin, 15.04.2021 tarihli 2018/5223 Esas 2021/1886[1] Karar sayılı kararıyla Dernekler Yönetmeliğinde Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmeliğin 1. ve 2. Maddelerinin “Kazanılmış Hakların Korunması” ve “Yasaların Geriye Yürümezliği” ilkelerini ve Anayasa ve İHAS tarafından koruma altına alınan “Özel Hayatın Gizliği” ve “Örgütlenme Özgürlüğü” haklarını ihlal ettiği gerekçesiyle iptal etmiştir.
II- Beyannamelerin İncelenmesi
Dernek beyannamelerini incelemekle yetkili kurum valiliklerdir ancak gerekli görülen hallerde bu inceleme İçişleri Bakanlığınca da yapılabilir. Beyannamelerde eksikliğin veya yanlışlığın tespiti halinde ek bilgi ve belgeler istenebilir veya eksikliklerin giderilmesi istenebilir. Beyannamelere ilişkin istenen ek bilgi ve belgelerin verilmemesi, eksik verilmesi veya verilen sürede tamamlanmaması hallerinde ilgili dernek denetime tabi tutulabilir. Beyannamelerin incelenmesi esnasında konusu suç oluşturan hususların tespit edilmesi halinde, ilgili mülki idare amirliğince durum Cumhuriyet Başsavcılığına bildirilir.
Dernekler Kanunu’nda beyanname yükümlülüğüne uymayanlar veya beyannameyi bilerek gerçeğe aykırı olarak verenler ve düzenleyenler hakkında yaptırım öngörülmüştür. Ceza Hükümleri başlıklı 32. maddenin (j) fıkrasında göre dernek beyannamesini bilerek gerçeğe aykırı olarak verenler yüz günden az olmamak üzere adlî para cezası ile cezalandırılır. Aynı maddenin (k) fıkrasına göre de dernek denetimi sırasında görevliler tarafından istenen belgeleri vermeyen veya göstermeyenler ve tutulması zorunlu olan defter ve belgelerin, gerekli dikkat ve özen gösterilmiş olması şartıyla elde olmayan bir nedenle okunamayacak hâle gelmesi veya kaybolması hâlinde, öğrenme tarihinden itibaren on beş gün içinde dernek merkezinin bulunduğu yerin yetkili mahkemesine zayi belgesi almak için başvurmayan veya bu belgeyi denetim sırasında ibraz edemeyenler üç aydan bir yıla kadar hapis veya adlî para cezası ile cezalandırılır. Ayrıca beyanname yükümlülüğünü yerine getirmeyen dernek yöneticilerine beş yüz Türk Lirası ceza verilir.
- https://karararama.danistay.gov.tr/getDokuman?id=681030500&arananKelime=Dernekler%20y%C3%B6netmeli%C4%9Fi ↑
