Öncelikle, ödeme ve menkul kıymet mutabakat sitemlerinin denetimi, finansal kurumların denetimi ve finansal piyasaların gözetimi ile birlikte değerlendirilmelidir. Bankalar gibi geleneksel finans kurumlarının ilgili otoriteler tarafından denetimi ödeme sisteminin taşıdığı riski azaltırken, iyi kurgulanmış bir ödeme sistemi de sistem içerisinde faaliyet gösteren kuruluşların tekil risklerini de dolaylı olarak azaltmaktadır. Dolayısıyla, bu fonksiyonları yürüten otoriteler arasındaki iletişim ve bilgi alışverişi bir bütün halinde finansal sitemin daha istikrarlı işlemesini sağlamaktadır.
2008 küresel krizinin etkileriyle, Sistemik Önemli Ödeme Sistemleri İçin Temel İlkeler gözden geçirilmiş ve Menkul Kıymetler Mutabakat Sistemleri İçin Öneriler (Recommendations for Securities Settlement Systems-2001) ile Merkezi Karşı Taraflar İçin Öneriler (Recommendations for Central Counterparties-2004) isimli standartları da içerecek şekilde standartlar bütünü olarak Finansal Piyasa Altyapılarına İlişkin Prensipler (Principles for Financial Market Infrastructers) adı altında 2012 yılında yeniden yayınlanmıştır (CPSS, 2012, s.1). Yeni standartta; finansal işlemlerin gerçekleştirilmesinde ve kayıt altına alınmasında önemli rolleri bulunan ödeme sistemleri, menkul kıymet mutabakat sistemleri, merkezi saklama kuruluşları ve merkezi karşı taraflar Türkçeye “Finansal Piyasa Altyapıları-FPA” adıyla geçen “Financial Market Infrastructures-FMIs” çatısı altında birleştirilmiştir. Bu kapsamda; merkez bankalarının, piyasa düzenleyicilerinin ve diğer ilgili makamların FPA’lara ilişkin sorumlulukları da gözden geçirilmiştir. Ödeme ve menkul kıymet mutabakat sistemlerinden sorumlu otoritelerce uygulanması beklenen temel prensiplere aşağıda yer verilmiştir.
Merkez bankası, piyasa düzenleyici ve diğer ilgili otoriteler;
- FPA’ların düzenlenmesi, denetlenmesi ve gözetiminin etkin bir şekilde yerine getirilmesi için gerekli güce ve kaynağa sahip olmalıdır.
- FPA’lara ilişkin düzenleyici, denetleyici ve gözetim politikalarını açıkça tanımlamalı ve açıklamalıdır.
- FPA’lara ilişkin temel prensipleri tutarlı bir şekilde uygulanmalıdır.
- İlgili diğer ulusal ve uluslararası otoritelerle iş birliği yapmalıdır.
- FPA’lar, bir merkez bankası, piyasa düzenleyici veya diğer ilgili otoritelerin uygun ve etkin düzenleme, denetleme ve gözetim faaliyetlerine tabi olmalıdır.
Ayrıca otoritelerin, bir ödeme ve menkul kıymet mutabakat sisteminin, sistemik önemli olup olmadığının belirlenmesine ilişkin kriterleri ve bu kriterler kapsamında sistemik önemli olarak belirlenen kuruluşların isimlerini kamuoyuna açıklamaları gerekmektedir
I. Türkiye’de Ödeme ve Menkul Kıymet Mutabakat Sistemlerinin Gözetim ve Denetimi
Türkiye’de ödeme ve mutabakat sistemlerinin denetim ve gözetimine ilişkin 2013 yılına kadar özel bir düzenlemenin bulunmadığı görülmektedir. Bununla birlikte, 1211 sayılı Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası Kanunu’nun 25.04.2001 tarih ve 24393 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan 4651 sayılı Kanun’un 1’inci maddesi ile değişik 4’üncü maddesinin 3’üncü fıkrasının (I) numaralı bendinin (f) alt bendinde:
“Türk Lirasının hacim ve tedavülünü düzenlemek, ödeme ve menkul kıymet transferi ve mutabakat sistemleri kurmak, kurulmuş ve kurulacak sistemlerin kesintisiz işlemesini ve denetimini sağlayacak düzenlemeleri yapmak, ödemeler için elektronik ortam da dahil olmak üzere kullanılacak yöntemleri ve araçları belirlemek” hükmüne yer verilmiştir (4651 sayılı Kanun, 2001). Bu madde kapsamında, ödeme ve menkul kıymet mutabakat sistemlerinin kesintisiz işlemesi ve denetimini sağlayacak düzenlemeleri yapmak TCMB’nin yetkileri arasında sayılmış ve “gözetim” yerine “denetim” ifadesi kullanılmıştır. Bu tarihten sonra sistemlerin denetimine özgü olarak TCMB tarafından yapılan farklı veya ilave bir düzenleme bulunmamaktadır.
Düzenlemenin gerekçesinden başta BIS’ın ödeme sistemlerine ilişkin standartları olmak üzere uluslararası terminolojiyle uyum sağlamak adına söz konusu değişikliği yaptığı anlaşılmaktadır. Ayrıca değişikliğe rağmen gözetim ifadesinin, hükme tabi kuruluşların:
- Mali durumlarının, risk profillerinin ve mevzuata uyum düzenlemelerinin analiz edilmesini,
- İzin, ruhsat, onay ve uygunluk belgesi gibi başvuruların değerlendirilmesi ve bu çerçevede sunulan belgelerin ve bilgilerin doğruluğunun tespitini,
- Gerekli durumlarda daha detaylı bilgi alınması amacıyla yerinde inceleme faaliyetlerini
İçerir şekilde kullanıldığı gerekçede vurgulanmıştır (6493 sayılı Kanun Gerekçesi, 2013). Dolayısıyla yapılan değişiklikle TCMB’nin ödeme ve menkul kıymet mutabakat sistemlerine ilişkin 1211 sayılı Kanun’dan gelen denetim yetkisi kaldırılarak uluslararası uygulamalarla paralel olarak gözetim yetkisi ile sınırlı tutulmuştur. 1211 sayılı Kanun’daki bu değişikliğe paralel olarak 6493 sayılı Kanun’un “Sistem Gözetimi” başlıklı 8’inci maddesi ile kurulmuş ya da kurulacak olan sistemlerin kesintisiz işlemlerini sağlamak üzere gözetimini yapma yetkisi TCMB’ye verilmiştir. 1211 sayılı Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası Kanunu’nun 4’üncü maddesinin 3’üncü fıkrasının (I) numaralı bendinin (f) alt bendinde “…ödeme ve menkul kıymet transferi ve mutabakat sistemleri kurmak, kurulmuş ve kurulacak sistemlerin kesintisiz işlemesini ve denetimini sağlayacak düzenlemeleri yapmak, ödemeler için elektronik ortam da dahil olmak üzere kullanılacak yöntemleri ve araçları belirlemek” hususunun TCMB’nin görev ve yetkileri içinde sayıldığı belirtilerek uluslararası standartlar, ülkemizde faaliyet gösteren sistemlerin Banka nezdinde mutabakat hesabının bulunması ve sistemler ile finansal istikrar arasındaki yakın ilişki dikkate alınarak sistemlerin gözetimini yapma yetkisi TCMB’ye verildiği ifade edilmiştir. Ayrıca, 7192 sayılı Kanun’la yapılan değişiklikle ödeme ve elektronik para kuruluşları üzerinde dolaylı bir denetim mekanizması olarak Türkiye Ödeme ve Elektronik Para Kuruluşları Birliği kurulmuştur. 6493 sayılı Kanun’un 1’inci ek maddesi incelendiğinde, Birliğe çok sınırlı da olsa dolaylı bir denetim yetkisi tanındığı görülmektedir. Ayrıca Birliğe, alınan karar ve tedbirlere uymayan üyelerine idari yaptırım uygulama yetkisi verilmiştir.
II. Ödeme Hizmetleri ve Elektronik Para İhracı ile Ödeme Kuruluşları ve Elektronik Para Kuruluşları Hakkında Yönetmeliğin 8’inci Maddesi Kapsamında Düzenlenecek Rapor Formatına İlişkin Genelge
Ödeme ve Menkul Kıymet Mutabakat Sistemleri, Ödeme Hizmetleri ve Elektronik Para Kuruluşları Hakkında Kanun’un 14’üncü maddesinin 1‘inci fıkrasında bu Kanun kapsamında ödeme hizmetleri alanında faaliyette bulunmak isteyen ödeme kuruluşlarının, 18’inci maddesinin 2’inci fıkrasında da bu Kanun kapsamında elektronik para ihraç etmek isteyen elektronik para kuruluşlarının BDDK’dan izin almak kaydıyla faaliyette bulunabilecekleri hüküm altına alınmıştır. Kanunun Geçici 1’inci maddesi uyarınca hazırlanan ve 27/06/2014 tarih ve 29043 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan Ödeme Hizmetleri ve Elektronik Para İhracı ile Ödeme Kuruluşları ve Elektronik Para Kuruluşları Hakkında Yönetmeliğin “Faaliyet İzni” başlıklı 8’inci maddesinin 1’inci fıkrasında ise, Türkiye’de ödeme hizmetleri alanında faaliyette bulunmak veya elektronik para ihraç etmek üzere Kanun’un 14’üncü ve 18’inci maddeleri uyarınca BDDK’ya yapılacak faaliyet izni başvurularında, başvuru dilekçelerine eklenecek bilgi ve belgeler sayılmıştır.
Anılan fıkranın (ç) bendinde “Şirketin sermayesinin her türlü muvazaadan ari olarak nakden ödenip ödenmediği, Yönetmeliğin 23 üncü maddesinin birinci fıkrasında tanımlanan başlangıç sermayesinin tutarı ve öngörülen faaliyetleri gerçekleştirebilecek uygun hizmet birimleri, şikayet ve itirazlarla ilgili birimler ile bu Yönetmeliğe uygun iç kontrol, risk yönetimi, muhasebe, bilgi sistemleri ve raporlama sistemlerinin kurulup kurulmadığı, bu birimler için yeterli personel kadrosunun oluşturulup oluşturulmadığı ve personelin görev tanımları ile yetki ve sorumlulukların belirlenip belirlenmediği, yürütülecek faaliyetlerin sürekliliğine ve bilgilerin güvenliği ile gizliliğine dair gerekli tedbirlerin alınıp alınmadığı hususlarına ilişkin olarak Kamu Gözetimi, Muhasebe ve Denetim Standartları Kurumu tarafından yetkilendirilmiş bağımsız denetim kuruluşlarından Kurum tarafından yayınlanan Bankalarda Bilgi Sistemleri Denetimi Yapmaya Yetkili Bağımsız Denetim Kuruluşları listesinde yer alan bağımsız denetim kuruluşlarınca yapılacak yerinde inceleme neticesinde hazırlanan rapor… eklenir.” hükmüne yer verilmiş olup mezkur fıkrada devamla, (ç) bendi kapsamında düzenlenecek raporun şekil ve kapsamını belirlemeye Kurum’un yetkili olduğu hüküm altına alınmıştır. Bu çerçevede, Yönetmeliğin 8 inci maddesinin birinci fıkrasının (ç) bendi kapsamında bağımsız denetim kuruluşlarınca yapılacak yerinde inceleme neticesinde hazırlanacak ve faaliyet izni başvurularında Kurumumuza sunulacak raporların ilişikte yer alan şekil ve kapsamda düzenlenmesi gerekmektedir. Tebliğ olunur.
Kaynakça :
- Gültekin, Enver Sedat, “Birer Fintech Oluşumu Olarak Türkiye’de Ödeme Sistemleri ile Ödeme Ve Elektronik Para Kuruluşları ve Bir Denetim Modeli Önerisi”, 2021, Ankara: Yetkin Yayınları
- 6493 Sayılı Ödeme ve Menkul Kıymet Mutabakat Sistemleri, Ödeme Hizmetleri ve Elektronik Para Kuruluşları Hakkında Kanun
- Ödeme Hizmetleri ve Elektronik Para İhracı ile Ödeme Kuruluşları ve Elektronik Para Kuruluşları Hakkında Yönetmeliğin 8 inci Maddesi Kapsamında Düzenlenecek Rapor Formatına İlişkin Genelge
