Her ne kadar dernekler hukukuna serbestiyet ilkesi hakim olsa da dernekler tamamen sınırsız hareket etme özgürlüğüne sahip değildir. Dernekler, önce kanunlara daha sonra da kendi tüzüklerine uygun hareket etmek zorundadır. Bu nedenle derneklerin faaliyetlerinin hukuka, kamu düzenine ve kuruluş amaçlarına uygunluğunun denetlenmesi için devlet tarafından dış denetime, derneğin kendi organları tarafından ise iç denetime tabi tutulur.
Derneklerin İç Denetimi
Derneklerde iç denetimi sağlamakla görevli olan organ denetim kurulu olsa da genel kurulun derneğin en yetkili organı olması nedeniyle diğer organları denetleme yetkisi bulunmaktadır. Genel kurul, gerekli gördüğü takdirde görevini gerektiği gibi ifa etmeyen organın üyelerini görevden alarak ya da yönetim kurulunu ibra etmeyerek denetim görevini yerine getirir ancak derneğin iç denetimiyle ilgili asıl organ denetim kuruludur.
Dernek Denetim Kurullarının Yapısı, Görev ve Yetkileri
Derneklerde iç denetimi yapmakla görevli olan denetim kurulu, genel kurul ve yönetim kurulu gibi derneğin zorunlu organlarından biridir. Denetim kurulu, zorunlu organ olması sebebiyle dernek kuruluşunu takip eden ilk genel kurulda oluşturulamaması derneğin sona ermesine neden olacaktır. Denetim kurulunun sonradan oluşturulamayacak hale geldiği durumda ne olacağına dair kanunda kesin bir hüküm bulunmamakla birlikte Medeni Kanun’un 87. maddesinde derneğin kendiliğinden sona erme nedenleri arasında yer alan “Tüzük gereğince yönetim kurulunun oluşturulmasının olanaksız hâle gelmesi” hükmünden kıyasla denetim kurulunun oluşturulmasının olanaksız hale geldiği durumlarda derneğin sona ereceğini söyleyebiliriz.
Denetim kurulu üyelerinin seçimi konusunda tek yetkili organ genel kuruldur. Genel kurul, üç asil ve üç yedek üyeden az olmamak üzere denetim kurulu üyelerini seçerler. Dernekler dilerse tüzüklerinde denetim kurulunun kaç üyeden oluşacağını üç üyeden az olmamak şartıyla belirleyebilirler. Denetim kurulu üyesi olabilmek için derneğin üyesi olma şartı yoktur. Gerçek ya da tüzel kişiler dernek üyesi olmasalar dahi denetim kuruluna seçilebilirler ancak dernekler tüzüklerinde dernek üyesi olmayan kişilerin denetim kurulu üyesi olamayacaklarını kararlaştırabilirler. Üyeliğe seçilen kişi bu görevi kabul etmek zorunda değildir ancak dernek tüzüğünde denetim kuruluna seçilen kişinin bu görevi kabul etmek zorunda olacağına dair bir hüküm konursa, artık seçilen kişi görevi kabul etmek zorundadır. Bazı kişilerin dernek üyesi olabilmelerine karşın dernek denetim kuruluna girmeleri yasaklanmıştır. Örneğin TBMM üyeleri dernek üyesi olabilmelerine karşın dernek organlarında görev alamazlar. Yine aynı şekilde kamu görevlileri de görev unvanlarını kullanarak dernek organlarında görev alamazlar.
Denetim kurulu üyelerinin kamu görevleri olmamaları kaydıyla ücret almasında bir engel bulunmamaktadır. Başkan ve üyelere ödenecek her türlü ücret ve ödenekler genel kurul tarafından tespit edilir.
Olağan veya olağanüstü genel kurul ile denetim kurulu seçildikten sonra dernek, otuz gün içerisinde denetim kuruluna seçilen asil ve yedek üyeleri mülki idare amirine bildirmekle yükümlüdür. Aynı şekilde denetim kurulunda yapılan değişikliklerin de bildirilmesi gerekmektedir.
Denetim kurulunun denetim faaliyetini nasıl gerçekleştireceği ve nelerin denetim kapsamında olduğu Dernekler Kanunu’nun 9. maddesinde düzenlenmiştir; buna göre denetim kurulu; derneğin, tüzüğünde gösterilen amaç ve amacın gerçekleştirilmesi için sürdürüleceği belirtilen çalışma konuları doğrultusunda faaliyet gösterip göstermediğini, defter, hesap ve kayıtların mevzuata ve dernek tüzüğüne uygun olarak tutulup tutulmadığını, dernek tüzüğünde tespit edilen esas ve usullere göre ve bir yılı geçmeyen aralıklarla denetler ve denetim sonuçlarını bir rapor halinde yönetim kuruluna ve toplandığında genel kurula sunar. Denetim kurulu üyelerinin istemi üzerine, her türlü bilgi, belge ve kayıtların, dernek yetkilileri tarafından gösterilmesi veya verilmesi, yönetim yerleri, kuruluşlar ve eklentilerine girme isteğinin yerine getirilmesi zorunludur. Denetim kurulunun ayrıca gerekli gördüğü hallerde derneği olağanüstü genel kurula çağırma yetkisi de bulunmaktadır. Örneğin yönetim kurulu üye sayısının yarısından fazlasının boşalması durumunda denetim kurulu derneği genel kurul toplantısına çağırabilir.
Derneklerde denetim kurulunun yanında genel kurul ve yönetim kurulunun iç denetim yapabileceği gibi dernek tarafından belirlenen bağımsız bir denetim kuruluşu da derneği denetleyebilir ancak zorunlu organlar veya bağımsız denetim kuruluşları tarafından yapılan denetimler denetim kurulunun derneği denetleme yükümlülüğünü ortadan kaldırmaz.
Derneklerin Dış Denetimi
Dernekler, nasıl organları tarafından iç denetimi yapılıyorsa devlet tarafından da dış denetim yapılır. Dış denetimde amaç, derneğin tüzüğünde belirtilen kuruluş amacına uygun hareket edip etmediğini, faaliyette bulunurken hukukun, kamu düzeninin dışına çıkıp çıkmadığını tespit etmektir. Dernekleri denetimde yetkili makam ise İçişleri Bakanlığı’dır. İçişleri Bakanlığı adına bu görevi ise mülki idare amiri sıfatıyla il sınırları içerisinde vali, ilçe sınırları içerisinde ise kaymakam yürütür.
Dernek yönetim kurulu başkanı, her sene nisan ayının sonuna kadar bir önceki yıla ait dernek beyannamelerini mülki idare amirliğine vermek zorundadır. Beyannameler valiler tarafından incelenmekle birlikte gerekli görüldüğü durumlarda İçişleri Bakanlığınca da incelenebilir. Beyannamelerde tespit edilen ve suç oluşturmayan hata ve eksiklikler mülki idare amirinin yazılı istemi üzerine dernek tarafından otuz gün içerisinde giderilmek zorundadır. Beyannamelerde konusu suç olan bir faaliyet tespit edilmesi durumunda ise bu durum mülki idare amirliği tarafında Cumhuriyet Başsavcılığına bildirilir.
Aynı zamanda idarenin gerekli gördüğü durumlarda derneğin tüzüğünde gösterilen amaç doğrultusunda hareket edip etmediğini, tutulması gereken defter ve kayıtların kanuna uygun olarak tutulup tutulmadığını denetleyebilir. Bu denetimlerde ise kolluk görevlileri görevlendirilemez. Kolluk görevlileri, usulüne uygun olarak verilmiş bir hakim kararı olmadıkça veya suç işlenmesinin önüne geçmek için gecikmesinde sakınca bulunan durumlarda mülki idare amirinin izni olmadıkça dernek ve eklentilerine giremez, burada arama yapamaz. Derneklerde yapılan denetimlerin mesai saatleri içerisinde yapılır ve denetimin yapılacağı en az yirmi dört saat önce derneğe bildirilir. Denetim sırasında yetkililer tarafından istenen tüm defter ve belgelerin gösterilmesi ve isterlerse onaylı örneklerinin yetkililere verilmesi zorunludur.
Kamu yararına çalışan dernekler, en az iki yılda bir denetlenirler. Yapılan denetim sonucu derneğin kamu yararına çalışan dernek niteliğini kaybettiği ortaya çıkar ise kamu yararına çalışan dernek statüleri geri alınır. Ayrıca denetim sonucu organlarında görevli üyelerin ve ilgili çalışanların hapis cezası verilmesi gereken bir suç işlediği tespit edilirse İçişleri Bakanlığı tarafından görevden uzaklaştırılabilir. Dernek merkezinin bulunduğu ilin valisi, görevden uzaklaştırılma kararının derneğe bildirilmesiyle eş zamanlı olarak, görevden uzaklaştırılan organların yerlerine; Türk Medenî Kanunu hükümlerine göre dernek merkezinin bulunduğu yerdeki sulh hukuk mahkemesinden kayyım atanmasını ister. Mahkeme bir hafta içinde, öncelikle dernek üyeleri arasından görevden uzaklaştırılanların sayısı kadar kayyım atanmasına karar verir ve bu kararda kayyımın görev ve yetkileri ile dernek tarafından kayyıma verilecek ücret de belirtilir. Kayyımın görevi dava sonucu verilen hüküm kesinleşinceye kadar devam eder. Çeşitli nedenlerle boşalan bu kayyımların yerine, aynı usül ile yeni kayyım atanır (DK m. 27/4).
Dernekler, amaçlarını gerçekleştirebilmek için ticari faaliyette bulunup, ticari işletme işletebilirler. Bu faaliyetleri sonucunda da ortaya vergi veya harç borcu doğmaktadır. Kurumlar Vergisi Kanunu’na göre de derneklerin ticari işletmelerinin kazançları kurumlar vergisine tabidir. Bu nedenlerle dernekler, Maliye Bakanlığı tarafından denetlenirler. Maliye Bakanlığı adına bu denetlemeyi Maliye Teftiş Kurulu gerçekleştirir.
Kaynakça:
Dural, Mustafa. Türk Özel Hukuku Cilt II Kişiler Hukuku. Filiz Kitabevi, 2015.
Jale Akipek, Turgut Akıntürk, Derya Ateş. Kişiler Hukuku. İstanbul: Beta Yayınları, 2020.
Oğuzman, Kemal. Kişiler Hukuku. İstanbul: Filiz Kitabevi, 2020.
